De rauwe kant van rouw

Huilen tot je ogen dik zijn en je niet begrijpt hoe je nog meer tranen kunt produceren. Pijn die dwars door je hart snijdt. Niet meer weten hoe de simpelste huishoudelijke taken uit te voeren. Depressie. Geen zin in eten. Eigenlijk nergens zin meer in hebben. Misschien alleen behoefte aan drank, sigaretten, verdoving. Ontkenning. Intense boosheid die zomaar uit het niets opkomt. Een sterk gevoel van onrecht.

Al deze verschijnselen horen bij onze hedendaagse rouwbeleving. Je ziet het al: rouw is geen pretje. Terwijl er veel overeenkomsten zijn in onze rouwervaringen uit het zich voor elke persoon net weer anders. Maar ondanks de vele overeenkomsten voelen we ons vaak alleen en onbegrepen wanneer we door een verliesverwerking heen gaan. Hoe is onze rouwervaring gevormd door het model van Elisabeth Kübler-Ross? En hoe gingen we hier vroeger mee om? Laten we eens kijken naar de rauwe kant van rouw.

Rouw past niet in een hokje

De Zwitsers-Amerikaanse psychiater Elisabeth Kübler-Ross werd wereldberoemd met haar onderzoek naar rouw en de ideeën over de dood onder terminale patiënten. In haar boek On Death and Dying uit 1969 deelt ze het rouwproces in vijf verschillende stadia in: ontkenning, boosheid, de neiging tot onderhandelen, depressie en acceptatie. Dit werd later het Kübler-Ross model genoemd. Het model wordt vandaag de dag nog steeds wereldwijd gebruikt in therapie voor rouwverwerking.

Wat veel mensen niet weten, is dat dit model iets te letterlijk is geïnterpreteerd en een eigen leven is gaan leiden, wat Elisabeth zelf erg frustreerde. Rouw is immers breder en complexer dan vijf groepen en heeft geen lineair verloop, zoals Elisabeth in haar werk ook altijd duidelijk benoemde. Ze schetste met de vijf stadia van rouw slechts de grote lijnen van de rouwervaring. Het was nooit haar bedoeling om het zo in hokjes te stoppen.

Het Kübler-Ross model moet dus gezien worden binnen de nuance van de bredere rouwervaring. Op die manier kan het voor iemand die door een rouwproces heen gaat bijvoorbeeld goed zijn om herkenning in de vijf fases te vinden. En om er zo achter te komen dat het niet vreemd is wanneer je een bepaalde emotie ervaart. Maar het besef dat rouw zich niet in hokjes laat stoppen is belangrijk om hierbij in gedachten te houden. Rouw is een fluïde menselijke ervaring, die onderdeel is van onze gedeelde geschiedenis sinds het begin van het bestaan van de mensheid.

Rouw in Nederland: zwijgen of zingen

Sinds de jaren ‘60 is de algemene Nederlandse rouwcultuur verschoven naar een meer individuele ervaring. De dood is langzaam maar zeker een modern taboe geworden: iets waar we liever niet stil bij staan, maar ook iets waar we op persoonlijk vlak minder bij betrokken zijn. Dit komt onder andere door de secularisering waardoor een kleiner deel van de Nederlanders religieus zijn, maar ook door minder sterke familiebanden die tot vereenzaming leiden, en het uit handen nemen van de zorg voor stervenden door ziekenhuizen en hospices. Vandaag de dag zien we hierdoor dat veel Nederlanders zoekende zijn naar nieuwe rouwrituelen en een manier van betekenis geven aan het levenseinde. Authentieke en duurzame uitvaarten, natuurbegraafplaatsen en digitale rouwcommunities zijn een voorbeeld van hoe hier gehoor aan wordt gegeven.

Religie en culturele achtergrond speelt binnen onze samenleving een grote rol bij het in stand houden van uitvaartrituelen en rouwrituelen. Zo is het voor moslims gebruikelijk dat de familieleden van de overledene het lichaam wassen. Dit wordt zelfs gezien als iets zeer eervols en een vanzelfsprekendheid, terwijl bij veel niet-gelovigen dit ritueel wordt uitgevoerd door de uitvaartverzorger. Ook bij de zwarte gemeenschap zijn de rituelen nog duidelijk aanwezig. Bij een Surinaamse uitvaart is het gebruikelijk om de kist al dansend en zingend naar het graf te dragen. Vaak zijn er muzikanten aanwezig die op hun instrumenten de rouwstoet begeleiden. Dit biedt troost en zorgt ervoor dat emoties direct geuit en gedeeld kunnen worden. De dood wordt zo een viering van het leven en het verlies een gedeelde rouwervaring.

Tijdens een Creoolse en Javaans-Surinaamse uitvaart in Nederland is ook het wassen een belangrijk onderdeel. Hiervoor bestaan zelfs speciale wasgroepen. Dit zijn groepen met vrijwilligers uit de zwarte gemeenschap die meehelpen de overledene te wassen en voor de laatste maal te kleden. Onderling verschillen de leden soms van geloof. Zo kunnen er Hindoestaanse, katholieke en protestantse leden zijn binnen de wasgroep, maar dit maakt niet uit. Ieder mens wordt gelijk behandeld. Tijdens en na het wassen wordt er gezongen, wordt er gebeden, en wanneer het lichaam klaar is om aan de familie te tonen, wordt kist door de leden van de wasgroep zingend en dansend de ruimte in gereden.

In vergelijking hiermee is een uitvaart binnen de witte Nederlandse cultuur een saaie aangelegenheid. Men zit tijdens de ceremonie ongemakkelijk stil op een stoel. Er zijn meestal wel sprekers, maar soms ook niet. Gezongen wordt er doorgaans niet. Wel wordt er geluisterd naar muziek die de overledene zelf graag hoorde, maar niemand danst. Na afloop is er koffie met de welbekende kleffe cake. Gelukkig is er momenteel veel behoefte om deze standaard uitvaart te veranderen en een meer authentieke vorm te vinden. Net als behoefte aan meer verbinding en een betere manier van uiting geven aan rouw. De Nederlandse uitvaart krijgt langzaam maar zeker wat meer kleur, wordt minder stijfjes en raakt op die manier ook weer wat meer bezield.

Verlies als collectieve verbinder

Wat je culturele of religieuze achtergrond ook is, het verwerken van verlies, of het nu om de dood van een dierbare gaat, of om je eigen naderende einde, is een van de meest heftige ervaringen die je als mens mee zult maken. Het scala aan rauwe emoties dat voorbij komt laat je, juist op het moment dat je het meest kwetsbaar bent, iets heel essentieels voelen: je leeft. Je bent nog niet dood. Wanneer de werkelijkheid van onze sterfelijkheid dichtbij komt, wordt ook dat intense besef veel sterker. Je ervaart het leven vele malen intenser dan voorheen. Hoe mooi is het dan om juist deze ervaringen te kunnen delen met anderen? Om de rouwervaring te gebruiken als methode voor verbinding. Of je nu kiest voor een moderne crematie met als afscheidsceremonie een feestje in je favoriete kroeg, of een uitvaart waarbij je nabestaanden je kist dansend naar het graf brengen: het verlies moet verwerkt worden. De rouw zal een eigen weg vinden, en die weg kunnen wij zelf helpen vormgeven.

Door open over de dood te praten met familie, vrienden, collega’s, of wie er dan ook maar oor naar heeft, kun je ook de verbindende aspecten van de dood ervaren. De inzichten die het biedt op het leven, op wat het voor jou betekent om hier als mens op aarde te zijn. De dood is een gebeurtenis die ons allemaal te wachten staat. Het is de uiteindelijke optelsom van ieder leven. Laten we de dood daarom vieren, en ons verlies temidden van dit leven eren, in al haar rauwheid.

Geschreven in opdracht van Theater Rotterdam, voor de voorstelling The Story of Travis.